یادگاری از عصر صفویه

کاروانسرای گبرآباد

درآمد :

نیاز انسان به سرپناه و مامن نه تنها در حضر،بلکه در سفر هم از روزگاران باستان مورد توجه بوده است. در ایران زمین از گذشته دور،آثار و مظاهری از این گونه پناهگاهها و استراحتگاههای بین راه دیده می شوند که بسیاری از آنها را می توان از نظر شیوه ساختمانی از شاهکارهای معماری و هنری عصر خود به حساب آورد. در دوران اسلامی ایجاد این گونه بناها با ویژگی های گوناگون شهرها و روستاها در جاده های حاشیه کویر و کوهستانی با نامهای مختلف چون رباط و کاروانسرا روبه توسعه و گسترش نهاد. احداث کاروانسراها در ایران سابقه ای بس قدیمی داشته،طبق منابع تاریخی این کشور در احداث کاروانسراها و همچنین سیستم ارتباطات مبتکر و پیشقدم بوده است.

اعتقاد محققینی مانند پوپ بر این است که بنیاد کاروانسراها در ایران پیروزی بزرگ معماری ایران است و در هیچ جای دنیا کاربرد ویژگیهای خاص معماری آن را نمی توان دید. بسیاری از کاروانسراهای مسیر جاده ها،روستاها و شهرها تا قرن حاضر مورد استفاده سازمانهای گوناگونی چون ژاندارمری و آموزش و پرورش و غيره بوده است. در حالی که آن روزگاران کاروانسراها مسکن و ماوای آرام بخش برای کاروان و کاروانیان به حساب می آمده اند.

به طور کلی می توان گفت  تحول و گسترش کاروانسراهای ایران در ادوار مختلف به وضعیت اجتماعی،اقتصادی،مذهبی وغيره بستگی داشته،شکل یابی و توسعه آن نیز با موارد یاد شده در ارتباط بوده است.

 موقعیت جغرافیایی و تاریخچه کاروانسرای گبرآباد

کاروانسرای گبرآباد در 21 کیلومتری جنوب غربی کاشان و 2 کیلومتری شمال شرق قمصر قرار گرفته است. پلان این کاروانسرا مربع و از نوع چهار ایوانی با چهار برج در چهار ضلع می باشد .

بنا بر توصیفی که شاردن ، سیاح فرانسوی از این بنا نموده می توان دریافت کتیبه هایی که با استفاده از سنگ و یا احتمالاً کاشی سه طرف جلوخان را زینت می داده اند و به نوعی بیانگر تاریخ ساخت، بانی و معمار بنا بوده به همراه لوحه ی وسط و ستون های مرمری دو طرف درگاه ورودی کنده و ربوده شده است. اما با توجه به سبک معماری به کار رفته در بنا تاریخ ساخت آنرا می توان به دوره صفویه (شاه عباس اول) نسبت داد. همچنین برخی از سياحان و خاورشناسان از جمله شخصی به نام اوزلی بنای کاروانسرا را مربوط به زمان شاه عباس اول دانسته و ساختمان را به «میرصابر» نامی که بانی یا معمار آن بوده، نسبت داده است و این خود تا حد زیادی موید مطلب فوق می باشد .

 ویژگیهای معماری کاروانسرای گبرآباد

ورودی كاروانسرا با سردر عظیمی در ضلع شمالی آن خودنمایی می کند. بر روي جرزهاي دو طرف سردر طاقنماهایی در دو اشکوب (دو طبقه) ایجاد شده که به سردر شکوه و جلوه خاصی بخشیده است علاوه بر این بر روی دیوار ضلع شمالی نیز در فواصل معین از یکدیگر طاقنماهای تزئینی ایجاد کرده اند. معمار بنا، تمام توجه خود را معطوف به سردر ورودی بنا کرده به طوری که در قسمت داخلی پوشش نیمه گنبدی سردر، با رسمی بندی بسیار زیبا و با ترکیب آجر و کاشی های آبی ، زرد و سیاه رنگ در قالب طرح های هندسی لوزی، مربع و غيره به تزئین این قسمت از بنا پرداخته است و از همين شيوه براي تزئين داخل لچكي ها بهره برده است.علاوه بر اين بر روي ديوار ضلع شمالي بنا و در فواصل معين از يكديگر طاقنماهايي ايجاد نموده اند كه در كل وجود سردر عظيم با تزئينات فوق الذكر و طاقنما ها بر روي ديوارهاي دو طرف سردر، ضلع شمالي بنا را به جهت كاربرد عناصر تزئيني نسبت به ساير بخش هاي كاروانسرا متمايز تر كرده است. دروازه ورودی کاروانسرا دارای دو لنگه در چوبی بزرگ به ضخامت تقریبی 6-7 سانتی متر می باشد که به دلیل بزرگی، درها فاقد چهار چوب می باشند و هر لنگه در بر روی یک پاشنه سنگی می چرخد. برای بستن در کاروانسرا از طرف داخل یک عدد کلون چوبی ضخیم و ساده به صورت چفت و کشوئی تعبیه شده است. نکته قابل ذکر آنکه بر روی زوار یکی از لنگه درهای مذکور عبارت «عمل محمد علی کارگر» کنده شده است که در واقع این نوشته حاکی از آن است که درها به احتمال زیاد توسط شخص نامبرده ساخته شده اند. بعد از دروازه ورودی ، سرسرا قرار دارد که به شکل مستطیل و پوشش آن به صورت یک گنبد کم خیز بر روی 16 ترنبه کوچک کلاسیک ایجاد شده است. قسمتی که تشکیل عرقچین را می دهد نیز به همين نحو تا زیر تاج که از 16 طاقی کوچک به وجود آمده به سمت بالا امتداد پیدا کرده است. کارهای بنایی که از پایه های طاق (پاکار) آغاز شده به نحوی طرح ریزی کرده اند که به راحتی در یک سطح به دایره قاعده ترنبه ها می رسند.برای دسترسی به بالاخانه و پشت بام بنا ، دو رشته پلکان به صورت قرینه در دو طرف سرسرا ساخته اند. همچنین در همین قسمت صفه های بزرگی قرار دارند که در قسمت بالای آنها غرفه هایی وجود دارد که از طریق سه دهانه نور دهلیزی را كه در سمت چپ سرسرا قرار دارد را تأمین می کند.اين دهلیز با دو سالن که در طول قرار دارند مرتبط می باشد . یکی از سالن ها دارای محل کوچکی است که آنرا در داخل بدنه ضخیم دیوار بوجود آورده اند . اينگونه به نظر مي رسد كه سالن های مذکور برای اقامت همراهان و یا به احتمال زیاد پستوئی برای دکان بازرگانان به شمار می رفته است یکی دیگر از سالن ها نیز احتمالاً انباری جهت ذخیره علوفه حیوانات بوده است. بالاخانه که در پشت سردر ورودی و چسبيده به آن قرار دارد شامل دو اتاق مستطیل شکل است که با عبور از اتاق های کوچک سراسری مرکزی می توان به آنها دسترسی پیدا کرد. موقعیت این قسمت از بنا به گونه ای است که می توان چشم انداز بسیار زیبایی شهر کاشان و مناطق اطراف آنرا در شب هنگام، زمانی که شهر با چراغ های بیشمار خود همچون نگینی در دل کویر می درخشد و یا به وقت سپیده دم به نظاره نشست.حیاط کاروانسرا به شكل مربع و اتاق هايي در اطراف آن وجود دارد که داخل برخی از آنها یک بخاری دیواری جهت گرم کردن اتاق ها در زمستان و طاقچه هايي برای گذاشتن برخی از لوازم در نظر گرفته شده است. علاوه بر این در قسمت جلو اتاق ها ودر واقع دور تا دور حیاط و در قسمت سرسراي بنا برای نشستن کاروانیان و یا به منظور تردد آسان آنها  با استفاده از تخته سنگ های بزرگ آهکی سکویی به عرض 90 سانتی متر ایجاد شده است.

 همانگونه که در ابتدای مطالب اشاره شد این کاروانسرا دارای پلان مربع و از نوع چهار ایوانی می باشد که چهار ایوان آن به صورت قرینه و روبروی یکدیگر در وسط چهار ضلع حیاط مرکزی کاروانسرا ساخته شده اند. از بین ایوان ها،ایوان جنوبی به لحاظ کارکردی تا حدی شاخص تر از بقیه می باشد چرا که در پشت این ایوان  اتاق مربع شکلي با ابعاد بزرگ قرار دارد که دارای سه طاقچه در طرفین است پوشش آن نیز به صورت یک گنبد کم خیز مشابه پوشش قسمت سرسراي بنا است. به نظر می رسد با توجه به ابعاد و شکل اتاق مذکور  احتمالاً از این قسمت به عنوان اتاق شاه نشین استفاده می کرده اند. از دیگر قسمت های بنا اصطبل ها و انبارهایی هستند که به صورت سالن های دراز و مستطیل شکل در چهار گوشه کاروانسرا و در پشت اتاق ها و ایوان ها ساخته شده اند. در چهار گوشه خارجی بنا نیز تعداد چهار برج با کاربری های مناسب احداث گردیده است که از این بین دو برج موجود در گوشه شمال غربی و شمال شرقی به صورت توخالی هستند.از نظر کاربری به عنوان نمونه باید به برجی که در گوشه شمال شرقی بنا قرار دارد اشاره نمود در داخل این برج یک قطعه چهار گوش با سه دهانه باریک تعبیه شده که مشرف به دره می باشد از این مهتابی می توان راهی را که از کوهستان خارج می شود را به راحتی نظاره کرد . در گذشته اهالی محل و ساکنین کاروانسرا می توانستند از این قسمت بنا به عنوان مکانی جهت دیده بانی استفاده کنند و از نزدیک شدن کاروان هایی که از طرف کاشان به قصد عزیمت به اصفهان بدین سو می آمده اند اطلاع کسب نموده و بدین طریق وسایل پذیرایی از کاروانیان را فراهم نمایند .اما نکته قابل ذکر دیگر نحوه تامین آب مصرفی کاروانسرا است براي اين منظور در مقابل ورودي بنا و در كنار ميدانگاهي موجود در اين قسمت آب انباري ساخته اند كه احتمالاً آب منبع آنرا به وسیله یک کانال سرپوشیده از سنگ های بزرگ ، از چاهی که نزدیک برج موجود در گوشه جنوب غربی بنا قرار دارد  تامین می کرده اند.

در مجموع با توجه به موقعیت خاص مکانی این بنای تاریخی و ارزشمند و قرار گرفتن آن در کنار محور ارتباطی قمصر- کاشان و نزدیکی آن به شهر توریستی قمصر همچنین وجود آثار دیگر در کنار بنا همچون پل تاریخی گبرآباد ، خانه وروو  و روستای مسلم آباد با بافت قدیمی اش  که این منطقه را تبديل به یک محور تاریخی و گردشگری كرده است می توان در قالب سرمایه گذاری بخش خصوصی و یا دولتی به مرمت و احیاء آثار نامبرده به ویژه بنای کاروانسرا اقدام كرد و از این مجموعه براي جذب توریست نهایت استفاده را برد .

کتابنامه:

کیانی،محمد یوسف،معماری ایران دوره اسلامی،تهران،سمت،1379.

شاردن،ژان،سیاحت نامه شاردن،ترجمه محمد عباسی،تهران،امیرکبیر،1353.

سیرو،ماکسیم،راههای باستانی ناحیه اصفهان و بناهای وابسته به آنها،ترجمه مهدی مشایخی،تهران،سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران،1357.

نراقی،حسن،آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز،چاپ دوم،تهران،انتشارات دانشگاه تهران،1382.

                                                                                          کارشناس ارشد میراث فرهنگی

                                                                                          مهندس علی ابوالفضلی